در کوههای زاگرس، همانند دیگر نواحی ایران، رخسارة چیرة سنگهای اردویسین ردیفهای شیلی – ماسهسنگی متمایل به سبز است که به ویژه در کوه سورمه، زردکوه، چالی شه و کوه فراقون برونزد دارند. در کوههای زاگرس سه واحد سنگچینهای زیر نشانگر نهشتههای اردویسین هستند:
مقدمه
جغرافیای دیرینه و چگونگی پراکنش سنگهای سیلورین در ایران این باور را به وجود آورده است که به لحاظ تداوم حرکات شاغولی وابسته به رخداد کالدونین و یا گسترش جهانی یخچالها و افت سطح دریاها، در زمان سیلورین خشکی ایرانزمین وسعت بیشتری داشته و به همینرو، در ایران، دورة سیلورین، یک دورة نبود رسوبگذاری است. با این حال، در نواحی محدودی از البرز خاوری، ایران مرکزی و جنوب خاوری زاگرس سنگهایی به سن سیلورین گزارش شده است. به همین دلیل، نبوی (1355) بر این باور است که در پیامد جنبشهای زمینساختی کالدونی، بخش شمال و شمال باختری ایران به صورت خشکی (خشکی کالدونی) درآمده است.
مرز خاوری این خشکی از علیآباد گرگان آغاز و پس از گذر از سمنان و محلات به زردکوه بختیاری رسیده است. ولی، وجود سنگهای سیلورین در تالش، محدودة این خشکی را پرسشآمیز میسازد.سنگهای سیلورین ایران بیشتر شامل شیل، سنگ آهک و ماسهسنگی حاوی انواع گراپتولیت، مرجان، بازوپایان، تریلوبیت و کنودونت است که نشانگر محیطهای رسوبی از نوع کم ژرفا است. یکی از ویژگیهای سنگهای سیلورین ایران، فراوانی سنگهای آتشفشانی از نوع بازالتهای زیردریایی است که تأییدی بر یک مرحلة بازشدگی(Opening Stage) در پوستة کراتونی سکوی پالئوزوییک ایران است. گفتنی است در برخی نقاط ایران (جنوب گرگان، جنوب خاوری زون سنندج – سیرجان)، سنگهای آذرین سیلورین نسبت به سنگهای رسوبی این زمان گسترش بیشتری دارند.
برای نخستین بار، روتنر و همکاران (1968)، برای سنگهای سیلوریـن ایران مرکزی نام «سازند نیـــــور(Niur Fm.) » را انتخاب کردند که نخستین سازند از گــــروه گوشکمر(Gushkamar Group) است و در محل بُرش الگو (روستای نیوار در جنوب خاوری ازبکوه) متشکل از 446 متر سنگآهکهای قهوه ای تیرة مرجاندار با میانلایههای ناچیز از شیل و یک بخش دولومیتی در قسمت زیرین است. رخسارة سنگهای سیلورین بُرش الگو در تمام ایران مرکزی ثابت نیست، به گونهای که در ناحیة شیرگشت، سازند نیور شامل 628 متر نهشتههای ماسهسنگی سفیدرنگ همراه با لایههای آهکی فسیلدار است که به عنوان برش مرجع (Reference Section) شناخته میشود و همین رخسارة آواری سیلورین است که در بسیاری از نواحی ایران مرکزی از جمله جام، ترود، شمال بافق، انارک، کاشان و ... عمومیت دارد و معرف رخسارههای آواری حاصل از کوهزایی کالدونین است.
ادامه مطلب ...به جز ناحیة تالش، گسترش سنگهای سیلورین البرز منحصر به بخش خاوری این کوهها است. نواحی جاجرم، کوه کورخود، رباط قرهبیل، بجنورد، شمال شاهرود، بخشهایی از البرز خاوری هستندکه برونزدهایی از سنگهای سیلورین دارند. در نواحی رباط قرهبیل، جاجرم و همچنین در ناحیة قلی، سنگهای سیلورین شامل یک بخش شیلی تریلوبیت و مرجاندار در پایین، یک بخش کربناتی حاوی مرجان و بازوپایان در وسط و یک بخش ماسه سنگی در بالا است. در برش رباط قرهبیل و جاجرم، در بالای بخش کربناتی پایینی، افقهای بازالتی وجود دارد که افشار حرب (1373)، آنها را با بازالتهای سلطان میدان ناحیة گرگان قابل قیاس میداند. رخسارة سنگهای سیلورین البرز خاوری مشابه ایران مرکزی است. به همین دلیل، در البرز خاوری هم برای ردیفهای سیلورین از نام « سازند نیور » استفاده شده است.
جدا از سازند نیور، یکی از واحدهای سنگچینهای سیلورین البرز خاوری « بازالتهای سلطان میدان » است که جایگاهی بین سنگهای اردویسین و دونین دارد و ویژگیهای آن در بخش ماگماتیسم پالئوزوییک بیان خواهد شد.در البــرز باختری، به ویژه در ناحیة فومنات (کلارک، 1975) و خلخال (حمزهپور، 1970) ردیفهایی از سنگآهک ضخیملایه، سُرخرنگ و حاوی سرپایان وجود دارد که به طور غیررسمی به نام « سازند درو (Derow Fm) » نامگذاری شده و تغییرات سنی آن از اردویسین تا دونین پیشین است و لذا میتواند معرف بخشی از سنگهای سیلورین البرز باشد. سنگ رخسارة استثنایی و نیز گسترش محدود برونزدهای یاد شده تعلق آنها را به حوضههای رسوبی مستقل و متفاوت از البرز خاوری و ایران مرکزی تداعی میکند.
در کوههای زاگرس، نهشتههای سیلورین به طور عمده درکوه گهکم، فراقون، دامنة جنوبی زردکوه و یا در چاههای اکتشافی زیره (فارس ساحلی) و پارس (خلیج فارس) گزارش شدهاند که شامل ضخامت متغیری (70 تا 700 متر)، شیلهای خاکستری تیرهرنگ میکادار و گراپتولیتدار است که میانلایههایی از ماسهسنگ و کمی سنگآهک دارد و در بیشتر جاها با یک واحد کنگلومرایی، به ضخامت 5/4 متر، در روی نهشتههای اردویسین قرار دارد و با سنگهای دونین پوشیده میشود. همانند دیگر نواحی ایران، مرز زیرین و زبرین این رسوبات از نوع دگرشیبی موازی است. فراوانی گراپتولیت سبب شده تا در گذشته، به آن شیلهای گراپتولیتدار سیلورین نام داده شود. ولی، در حال حاضر « سازند سرچاهان» معرف سنگهای سیلورین زاگرس است که بُرش الگوی آن توسط قویدل (1374) مطالعه و معرفی شده است.
ادامه مطلب ...مقدمه
نارساییهای دیرینهشناسی سبب شده تا بر خلاف دونین بالا، دیرینهجغرافیای دونین پایین و دونین میانی ایران در پردة ابهام باشد.تصور عموم زمینشناسان بر آن است که در آغاز دونین شرایط جغرافیای دیرینة ایرانزمین همانند اواخر سیلورین بوده به این ترتیب که در شمال و شمال باختری ایران خشکی کالدونی و خاور آن با دریای کم ژرفایی پوشیده میشد که تحت تأثیر حرکتهای شاغولی و رو به بالای رخداد کالدونی قرار داشته است.
به لحاظ نداشتن رسوبات دریایی فسیلدار و کمبود بیرونزدگی، چند و چون دیرینه جغرافیای دونین پایین ایران روشن نیست. با تکیــه بر دادههای زمینشناسی موجود، چنین به نظــر میرسد که در دونین پایینــی، نواحی باختر ایران از آب بیرون بوده در حالی که در ایران مرکزی و البرز خاوری، نهشتههای قارهای دونین پایینی بیشتر به صورت ماسهسنگهای سُرخرنگ کوارتزی و بین لایههای دولومیتی است که به طور محلی افقهایی از گچ دارد و یا به طور جانبی به نهشتههای گچی تغییر رخساره میدهد. در همه جای ایران به آواریهای سُرخرنگ موردنظر سازند پادها (Padeha (t) Fm) نام داده شده است.
ادامه مطلب ...در البرز- آذربایجان، سنگهای دونین چند رخسارة سنگی متفاوت دارند. گوناگونی رخسارهها به حدی است که تغییرات جانبی رخسارهها را منتفی میسازد و وجود حوضههای مستقل با شرایط رسوبی متفاوت، میتواند قابل قبولتر باشد. جدا از رخسارة سنگی، آغاز و پایان توالیها و حتی پدیدة ماگمایی در این سنگها متفاوت است. در البرز خاوری سازندهای پادها و خوش ییلاق، در البرز مرکزی سازند جیرود و در البرز غربی (ماکو ) سازندهای مولی و ایلان قره معرف سنگهای دونین هستند.
دونین در البرز خاوری : در البرز خاوری دو سازند پادها و خوشییلاق معرف سنگهای دونیناند. سازند ماسهسنگی پادها : ضمن داشتن ویژگیهای سنگچینهای مشابه با ایران مرکزی بین بازالتهای سلطان میدان (در زیر) و سازند خوشییلاق (در بالا) قرار دارد.
در البرز مرکزی، سنگهای دونین پایینی و میانی وجود ندارد و سنگهای کامبرین – اردویسین، پس از یک چرخة فرسایشی طولانی با ردیفهای پیشروندة دونین بالایی به نام سازند جیرود پوشیده شدهاند.
سازنـــد جیـــرود (Geirud (Jeirud) Fm) : در محل بُرش الگــو (روستای جیـــرود – شمال خاوری تهــــران) چهار عضـــو (D, C, B, A) و 760 متر ضخامت دارد. از عضوهای چهارگانة سازند جیرود فقط عضو A به سن دونین پسین است که با یک واحد آواری، به ضخامت 20 متر از دیگر عضوها (D, C, B) و به سن کربنیفر پیشین جدا میشود. مرز پایینی عضو A ، با واحد سنگچینة پایینی (سازند میلا) از نوع دگرشیبی موازی و بسیار شاخص است ولی در مورد مرز بالایی آن اتفاق نظر وجود ندارد.
آسرتو و همکار (1964)، در مطالعات اولیه، عضو A، با 355 متر ضخامت، را به سن دونین پسین دانستند که شامل 140 متر ماسهسنگ و آهک ماسهای در پایین، 140 متر بازالت پلاژیوکلازدار در وسط و 55 متر ماسهسنگ، گنگلومرا و سنگآهک فسیلدار در بالا بود. حضور حدود 2 متر شیل خاکستری حاوی اکریتارک، گرده و هاگهای متعلق به آخرین آشکوب دونین (استرونین) در مرز زیرین گدازههای بازالتی سبب شد تا در سال 1966، گدازههای بازالتی مرز دونین و کربنیفر دانسته شود و ستبرای ردیفهای دونین بالایی از 335 متر به 140 متر کاهش یابد.