گسترههای وسیعی از آذربایجان عاری از سنگهای دونین است، و به نظر میرسد که در زمان دونین، آذربایجان بخشی از خشکی کالدونی بوده است. در ناحیة ماکو – پُلدشت توالی به نسبت ستبری از سنگهای دونین وجود دارد که سنگ رخسارهای به نسبت متفاوت از دیگر نواحی ایران دارند و توسط علوی نایینی و بلورچی (1973 ) به دو واحد سنگچینهای غیر رسمی زیر تقسیم شدهاند.
سازند مولی (Muli Fm) : حدود 1200 متر ستبرا و دو عضو دارد. عضو پایینی (75 متر)،کوارتزیت سُرخ با سیمان سیلیسی است و عضو بالایی (1175 متر) به طور عمده از دولومیت با میانلایههایی از ماسهسنگ کوارتزی سُرخ - سفید و سنگآهکهای دولومیتی ساخته شده است.
سنگوارههای سازند مولی (بازوپایان، شکمپایان، کرینویید) قابل نامگذاری نیستند. اما بر اساس جایگاه چینهشناسی (روی اردویسین دگرگونی – زیر دونین بالایی) این سازند به سن دونین پیشین تا میانی تصور شده است. بر خلاف بُرش الگو، در ناحیة پُلدشت (کنار رودخانة ارس) سازند مولی دارای سنگوارههای دونین میانی و قابل قیاس با سازندهای سیبزار و بهرام در ایران مرکزی است.
سازند ایلان قره (Ilanqareh Fm.) : با 1300 متر ستبرا، در روی سازند مولی (دونین پیشین – میانی) و در زیر سازند روته (پرمین بالایی) قرار دارد و شامل دولومیت ماسهای به رنگ روشن، آهکهای نازک لایة شیلی، شیل و آهکهای ماسهای است. این سازند دارای چهار عضو است. سنگوارههای سه عضو زیرین ) a, b, c ( معرف آشکوب فرازنین از دونین پسین و عضو چهارم (d) وابسته به کربنیفر پیشین است.
بخشی از دگرگونیهای جنوب خاوری سنندج – سیرجان به ویژه ناحیة اسفندقه – حاجیآباد سن دونین دارند. سبزهئی (1373، منتشر نشده) بخش دونین دگرگونیهای مورد سخن را به دو کمپلکس خَبر (در زیر) و سَرگَز (در بالا) تقسیم کرده است.« کمپلکس خبر » از مرمرهای مختلف تشکیل شده که گاهی حاوی فسیلهای کربنویید، بازوپایان، مرجان، بریوزوآ و پالینومورف است که تعلق آن را به دونین مسجل میسازد.« کمپلکس سَرگَز » از شیست، فیلیت، کوارتزیت و حجم زیادی شیست سبز همراه با گدازة بالشی است که در بخش پایینی آن تناوب کربناتی وجود دارد. کمپلکس سرگز نوعی رسوبآشفته(Turbidite) است که پالینومورفهای فرازنین بالایی – فامنین آغازی دارد.
در بخشهایی از شمال خاوری زاگرس (زاگرس مرتفع) به ویژه در نواحی زردکوه، اشترانکوه، کوه دنا، کوه گهکم و فراقون توالی همگنی از ماسهسنگهای کمی کوارتزی سفیدرنگ با میانلایههایی از دولومیتهای کرمرنگ وجود دارد که در روی شیلهای گراپتولیتدار سیلورین و در زیر ردیف کربناتی پرمین (سازند دالان) قرار دارند. جایگاه چینهشناسی، به ویژه نداشتن سنگوارة شاخص سبب شده بود تا ردیفهای مورد نظر به سن کربنیفر – پرمین دانسته شوند.
مقدمه
به جز آذربایجان و زاگرس، در بیشتر نواحی ایران، نهشتههای سکویی دونین پسین پس از یک ایست رسوبی ناچیز، تا کربنیفر پیشین ادامه دارد. در نتیجة همچون سنگهای دونین بالایی، سنگهای کربنیفر پایینی گسترش به نسبت زیادی در ایران دارندو به تقریب در همه جا روی سنگهای دونین بالا قرار دارند. با این حال، در پارهای نقاط (شرق دماوند، تالش، کوههای کلمرد) سنگهای کربنیفر بر روی نهشتههای کهنتر از دونین بالایی دیده شدهاند.
در کوههای البرز، سنگهای کربنیفر به طور عمده ردیفهایی کربناتی با تغییرات سنی از آشکوب تورنزین تا نامورین هستند. یک رویداد فرسایشی، به سن ویزئن میانی (فاز البرزین)، سبب شده است تا توالیهای کربنیفر البرز ناپیوسته باشد. به ردیفهای کربناتی زیر سطح ناپیوستگی ویزئن میانی « سازند مبارک » نام داده شده، و ردیفهای ویزئن میانی – نامورین در درة چالوس به نام « سازنــد دزدبنــد » و در ناحیة گرگان « سازنـد باقرآبـاد » و «سازند قزل قلعه » نام دارند.
ادامه مطلب ...در ایران مرکزی، سنگهای کربنیفر به رخسارههای متفاوتاند. در « بلوک طبس »، نهشتههای کربنیفر بیشتر رسوبهای آواری انباشته شده در حوضههای با فرو نشست زیاد است. به همین دلیل، تفاوت رخسارهها و تغییر ستبرا و سن رسوبات درخور توجه است. در بلوک طبس، زیرسازند شیشتو (2) و سازند سردر، با تغییرات سنی کربنیفر پیشین تا پسین (؟) نشانگر سنگهای کربنیفر هستند. در حالی که، در سکوهای محاط به بلوک طبس، مانند نواحی یزد، اردکان، اردستان و …، سنگهای کربنیفر رخسارة کربناتة آهکی دارند و یادآور نهشتههای سازند آهکی مبارک در البرز هستند.
در اشترانکوه، زردکوه، کوهدنا و همچنین در نواحی گهکم – فراقون، حدود 30 تا 488 متر، رسوبات ماسه سنگی دانهدرشت، با لایهبندی نازک تا تودهای، به رنگ سفید وجود دارد که در گذشته به سن کربنیفر دانسته میشد. مطالعات پالینولوژی قویدل (1362) نشان داده است که ماسهسنگهای مورد نظر سن دونین پسین (سازندزاکین) و پرمین پیشین (سازند فراقون) دارند. به گفتة دیگر، در کوههای زاگرس سیستم کربنیفر یک دورة خروج از آب و فرسایش به بزرگی 70 میلیون سال است (وضع مشابهی در بخش وسیعی از کوههای سلطانیة زنجان و شمال باختری آذربایجان وجود دارد، افتخارنژاد، 1359).
در زون سنندج – سیرجان به ویژه در جنوب خاوری این زون، سنگهای منسوب به کربنیفر دگرگون هستند. دگرگونیهای کربنیفر زون سنندج – سیرجان بخشی از دگرگونیهای پالئوزوییک است که به دلیل تأثیر شدید رویداد سیمرین پیشین، در زمان تریاس پسین، دگرگون شدهاند. سبزهئی (منتشر نشده) برای این دگرگونیها نام کمپلکس چاه چُغُوک را انتخاب کرده که تناوبی از سنگ ماسه، شیل، گدازههای بالشی- رسوبهای آشفتة آهکی، چرتهای نازک لایه و گدازههای اسیدی زیر دریایی با سنگوارههای کربنیفر بالایی تا پرمین زیرین است.
در نواحی سیرجان، پاریز، چهارگنبد، سنگهای متعلق به کربنیفر را به نام « گروه خواجو » نامگذاری کردهاند که حدود 2000 متر ستبرا دارد و شامل سه واحد جداگانه است (دیمیتریویچ، 1973) .
* واحد پایینی، شامل شیست، میکاشیست و گابرو که در رخسارة شیست سبز دگرگون شده است.
* واحد میانی، شامل فیلیت، کالک شیست و دیاباز دگرگون شده،
* واحد بالایی، شامل مرمر و دولومیتهای مرمری،گروه خواجو سنگواره ندارد و سن آن نامشخص است. اما، از بین سه واحد مذکور، واحد بالایی با مرمرهای کوه زیدان مقایسه و به سن کربنیفر پسین – پرمین پیشین دانسته شده است. دو واحد دیگر ممکن است کهنتر از کربنیفر باشند
.در ناحیة بَردسیر کرمان، مجموعهای از کوارتزیت، میکاشیست و کالک شیست به نام «مجموعة دگرگونی سوریان» را به سن کربنیفر پیشین دانستهاند.
در ناحیة باغین کرمان، « سازند بوج » شامل مرمر تودهای در زیر، گابرو – دیوریت در وسط و مرمر لایهای در بالا است (دیمیتریویچ، 1973) . از این سه واحد، مرمرهای لایهای به کربنیفر نسبت داده شدهاند.در پهنة مکران (طاهرویی، میناب، بشاگرد و فنوج) در پوستة قارهای و دگرگونی‌جداکنندة مکران شمالی از مکران جنوبی (کمپلکس باجگان – دورکان) سنگهای کربنیفر گزارش شده است. مککال (1985) این مجموعة دگرگونی را ، ادامة جنوب خاوری زون سنندج – سیرجان در پهنة مکران میداند.
عنوان: مقدمه
گسترش جغرافیایی سنگهای پرمین ایران،بسیار زیاد است و این باور وجود دارد که در زمان کربنیفر پایانی و یا پرمین پیشین، با آرام گرفتن رخداد زمینساختی هرسینین و حرکتهای رو به پایین زمین، شرایط لازم برای پیشروی گستردة دریا فراهم آمده است، به گونهای که بسیاری از فرابومهای قدیمی در شمال آذربایجان، البرز، ایران مرکزی، سنندج – سیرجان و همچنین زاگرس با دریای کم ژرفا و پیشروندة پرمین پوشیده شده، و سنگهای پرمین را میتوان بر روی ردیفهای گوناگون کربنیفر، دونین، سیلورین، اردویسین و کامبرین دید.
شواهد متعدد از پیشروی و پسروی مکرر در توالی سنگهای پرمین ایران گویای آن است که دریای پرمین به طور قابل ملاحظهای تحت تأثیر حرکتهای دیررس هرسینین قرار داشته است. جدا از نبودهای رسوبی کوتاه و موقتی که به طور عموم با تشکیل افقهای بوکسیت و لاتریت و یا نهشت رسوبهای تبخیری همراه بوده، رسوبات پرمین ایران نشانگر سه چرخة رسوبی بزرگ است. هر چرخة با رخسارههای آواری پیشرونده آغاز میشود و به دنبال آن، با افزایش ژرفا، ردیفهای کربناتی آهکی – دولومیتی و سرانجام با نهشت آواریهای پسرونده، چرخة رسوبی سرانجام میگیرد. لازم به ذکر است که: