مقدمه
در ایران همانند دیگر نقاط جهان، سنوزوییک از 65 میلیون سال پیش و پس از رخداد کوهزایی جهانی لارامین آغاز شده است و شامل دو دورة ترشیری و کواترنری است. جدا از رویداد زمینساختی و تحولات ژئودینامیکی، از نگاه زیستی نیز مرز مزوزوییک و سنوزوییک با ناپدید شدن خزندگان بزرگ، آمونیتها، بلمنیتها و بسیاری از موجودات ذرهبینی مشخص میشود.رخداد لارامین یکی از رویدادهای زمینساختی اثرگذار بر زمینشناسی ایران است که در اثر آن ضمن به همرسیدن صفحههای جدا مانده و بسته شدن زمیندرز کهن (به جز مکران) حوضههای رسوبی مستقل سنوزوییک ایران شکل گرفتهاند.
در البرز، رخداد لارامین سبب شده است تا دامنة شمالی از دامنة جنوبی جدا شود به همین رو نهشتههای سنوزوییک بخش شمالی ایران در دو حوضة رسوبی مستقل انباشته شدهاند. در بخش شمالی البرز،کهنترین نهشتههای سنوزوییک، ردیفهای دریایی میوسن هستند که رخسارة پاراتتیس دارند و نشانگر پیشروی دریایی میوسن پس از یک دورة خروج طولانی است.
ادامه مطلب ...مقدمه
اثر کوهزایی اواخر کرتاسه (لارامید)، برجستگیهایی در البرز شمالی به وجود آمده و در نتیجه ردیفهای ترشیری البرز در دو حوضة رسوبی مستقل و جدای از یکدیگر انباشته شدهاند. بیشتر البرز شمالی در ترشیری از آب بیرون بوده و فاقد رسوب است، ولی در نئوژن، حاشیة جنوبی دریای خزر و دشت گرگان به عنوان بخشی از حوضة رسوبی پاراتتیس (پُنتوکاسپین)،که حوضهای مستقل و جدای از البرز بوده، محل نهشت رسوبات تبخیری ماسهای، سیلتی رُسی بوده است. در البرز جنوبی، توالی ستبری از رسوبهای دریایی پالئوژن و نهشتههای قارهای نئوژن دیده میشود. در اینجا سنگهای پالئوسن بیشتر از نهشتههای کنگلومرایی و ماسهسنگی است که گاه همراهانی از گدازههای آتشفشانی دارد و به تدریج به سنگآهکهای نومولیتدار دریایی کم عمق ائوسن زیرین میرسد. در ائوسن میانی، حجم درخور توجهی (حدود 3000 متر) از توف و توفیتهای سبز، در حوضة در حال فرونشینی البرز جنوبی نهشته شده که سرانجام به رسوبهای کم عمق و تبخیری ائوسن بالایی میرسد. در مرز ائوسن – الیگوسن، رخداد زمینساختی پیرنئن موجب خروج گستردة البرز جنوبی شده و به همینرو، توالیهای الیگوسن در البرز جنوبی وجود ندارد. ولی در حوضههای میان کوهی این بلندیها، توالیهایی از رسوبات قارهای اکسیدی وجود دارد که ویژگیهای سنگی آنها، مشابه ردیفهای نئوژن (سازند سُرخ بالایی) ایران مرکزی است.
مقدمه
در دشت گرگان، ساحل جنوبی دریای خزر و دشت مُغان، ویژگیهای سنگی و زیستی ردیفهای ترشیری، تفاوت آشکاری با دیگر نواحی ایران دارد. این تفاوتها به حدی است که وجود یک حوضة رسوبی مستقل را در نواحی یاد شده حتمی میسازد. بر پایة دادههای مستند، از آغاز پالئوژن، دریای تتیس به دو حوضة جنوبی (مدیترانة کنونی) و شمالی (پاراتتیس) تقسیم شده است. حوضة جنوبی با اقیانوس اطلس در ارتباط بوده ولی حوضة شمالی (دریای پاراتتیس)، به جز مقاطع زمانی خاص که با مدیترانه در ارتباط بوده، در دیگر زمانها محیطی بسته و لب شور بوده است. دریای پاراتتیس که وسیعترین دریای بین قارهای سنوزوییک بوده، از پیش گودال Foredeepآلپ در فرانسه تا دامنة تینشان در چین گسترش داشته و پس از تکوین کوههای آلپ، کارپات، بالکان، پونتید، قفقاز، کپهداغ و البرز، به سه حوضة کوچکتر باختری، مرکزی و خاوری تقسیم شده که از میان آنها پاراتتیس خاوری، نواحی واقع در شمال کریمه، قفقاز، دریای سیاه، دریای خزر، دریاچة آرال و ترکمنستان را زیر پوشش داشته است. دریای خزر و ساحل جنوبی آن، دشت گنبد - گرگان، بندرانزلی، شمال آستارا و دشت مُغان بخشهایی از ایران شمالی هستند که از میوسن میانی به بعد با پاراتتیس خاوری پوشیده میشد، ولی به دلیل فرونشینی بستر به ویژه اُفت سطح دریا، از آب بیرون ماندهاند. چینهشناسی ترشیری نواحی مذکور به شرح زیر است.
ترشیری در ایران مرکزی
مقدمه
به جز نواحی جندق، یزد و نایین که چینخوردگی لارامید عملکرد ضعیف داشته، در سایر نواحی ایران مرکزی، توالیهای پالئوسن به طور عمده نهشتههای کنگلومرایی و ماسهسنگی است که به طور دگرشیب و گاه همشیب، سنگهای کهنتر را میپوشانند. سنگهای ائوسن ایران مرکزی دو خاستگاه متفاوت دارند. در کمان ماگمایی ارومیه – بزمان و در گسترههای وسیعی از ایران مرکزی و بلوک لوت، سنگهای ائوسن، روانه یا خاکسترهای آتشفشانی ستبری است که در محیطهای آبی و یا خشکی شکل گرفتهاند. ولی، در حاشیة قارهها فرسایش بلندیهای حاصل از چینخوردگی لارامید، موجب نهشت سریع توالیهای فلیش گونه با ستبرای زیاد شده است. حرکات کوهزایی ائوسن پایانی (رخداد پیرنئن) موجب تشکیل حوضههای رسوبی کم عمق قارهای شده به همین دلیل نهشتههای الیگوسن ایران مرکزی آواریهای سُرخرنگ قارهای است که به تقریب فاقد فسیل بوده یا فسیلهای شاخص ندارند. لذا، به جز چند مورد، سن این نهشتهها، از روی موقعیت چینــهشناسی آنها تعیین شده است.
گانسر (1955) برای ردیفهـای الیگوسن ایــران مرکـزی نـام «سازند سُرخ پایینیLower Red Fm»را پیشنهاد کرده است. در الیگوسن بالایی (شاتینChattian)، در بخش باختری ایران مرکزی، شواهدی از یک پیشروی دریایی وجود دارد که تا میوسن پیشین دوام داشته است. به سنگآهکهای این دریای پیشرونده «سازند قم» گفته شده که در بیشتر جاها سن الیگوسن – میوسن دارد. در اواخر میوسن پیشین، به دنبال رویداد میوسن میانی (استیرین)، دریا از بخش باختری ایران مرکزی پس نشسته و به جای آن حوضههای رسوبی قارهای در اغلب نقاط ایجاد شده است. این نهشتهها که اکنون در بیشتر گودیهای Depressions مرکز، شمال باختر و خاور ایران قرار دارند، «سازند سُرخ بالایی Upper Red Fm » »نام دارند.
همانند دیگر نقاط ایران، توالی پلیوسن ایران مرکزی همچنان کنگلومرایی است که با دگرشیبی زاویهدار و یا همشیب، بر روی سازندهای قدیمیتر نهشت شده است. اما، در ناحیة مراغه آذرآواری استخواندار Maragheh Bon Beds، در ناحیة تبریز دیاتومیتهای آب شیرین، در ناحیة لوت باختری سیلتهای افقی سازند لوت، سن پلیوسن دارند. در شمال لوت و کمان ماگمایی ارومیه – بزمان، سنگهای پلیوسن خاستگاه ماگمایی دارند.
در ایران مرکزی، سنگهای پالئوسن، بر حسب محیطهای رسوبگذاری و جغرافیایی رخسارههای متفاوت دارند. در بسیـاری از بـرونـزدها، رسوبات منسوب به پالئوسن کنگلــومـرایــی است و گاهـی آن را همارز «کنگلومرای کرمان» میدانند. این آواریها در شماری از برونزدها قدیمیترین ردیفهای سنوزوییک است و نظر به این که روی آنها را رسوبات و دیگر سنگهای ائوسن میپوشاند، بدون هیچگونه شاهد فسیلشناسی، آنها را به پالئوسن نسبت دادهاند. کنگلومراهای پالئوسن ایران مرکزی، باید نهشتههای آواری پس از چینخوردگی لارامید باشند ولی گاهی (مناطق سورک و خانهخاتون کرمان) دیده میشود که ارتباط ردیفهای کرتاسة بالا با کنگلومرای پالئوسن تدریجی است. در هر حال، باید گفت که سنگهای پالئوسن ایران مرکزی منحصر به کنگلومرا نیست. گاهی سنگهای آتشفشانی، رسوبات کربناتی و نهشتههای فلیش گونهای را به سن پالئوسن دانستهاند.
در ایران مرکزی، ویژگیهای سنگی و زیستی ردیفهای ائوسن تفاوت آشکار دارند که نشانگر شرایط جغرافیای دیرینه متفاوت در گسترة ایران مرکزی است. در یک نگاه کلی، در مقایسه با زمان پالئوسن، دریای ائوسن گسترش و ژرفای بیشتر داشته و ناپیوستگیها و ناهمسازیهای چینهای، به ویژه فراوانی تکاپوهای آتشفشانی وابسته به رویداد آلپ میانی، نشانگر ناآرامیهای زمینساختی چیره بر حوضههای رسوبی ائوسن ایران مرکزی است که از میان آنها، ناآرامیهای ائوسن میانی از همه شاخصتر است. باید گفت که این رویداد، در همه جا همزمان نبوده و اثر یکسان نداشتهاند. بررسی ناحیهای سنگهای ائوسن در زیر پهنههای کمان ماگمایی ارومیه – بزمان، شمال باختر ایران مرکزی، پهنة لوت، زون سنندج – سیرجان، و کوههای خاور ایران، میتواند بیانگر ویژگیهای عمومی این سنگها (ائوسن) باشد.
ادامه مطلب ...در قسمتهای باختری ایران مرکزی، یک واحد سنگچینهای، به طور عمده کربناتی، شاخص با تغییرات سنی الیگوسن پسین تا میوسن پیشین وجود دارد. ولذا پذیرفته شده که به دنبال رخداد پیرنئن و یک دورة رسوبگذاری قارهای در الیگوسن پایینی، باریکهای از باختر ایران مرکزی از ماکو تا جنوب جازموریان، با یک دریای پیشرونده پوشیده میشده. زمان پیشروی و پسروی دریای موردنظر در همه جا یکسان نیست. در بعضی جاها مانند منطقة سبزواران و قم، این پیشروی در آشکوب روپلین (الیگوسن پیشین) و در بعضی نقاط مانند آذربایجان، در آشکوب آکیتانین و حتی بوردیگالین بوده است. پسروی دریای مذکور هم در همه جا همزمان نیست. در طول زمان روپلین تا بوردیگالین و حتی جوانتر، این حوضه دچار تحولاتی شده که در نهایت یک چرخة رسوبی بزرگ را به وجود آورده است.
ادامه مطلب ...در بیشتر نواحی باختر ایران مرکزی، سازند آهکی قم به سن الیگوسن – میوسن، با ردیفهای آواری سُرخرنگی پوشیده میشود که نشانگر حوضههای رسوبی قاره است. شواهد موجود این باور را به وجود آورده است که پس از آشکوب بوردیگالین، با پسروی دریا، تغییرات شدید رخساره در نوع نهشتهها فراهم آمده و تبدیل محیطهای دریایی سازند قم به حوضههای قارهای سبب شده تا شرایط لازم برای نهشت رسوبات آواری – تبخیری همزمان با رسوبگذاری فراهم شود. این نهشتهها که در حال حاضر در بیشتر فرونشستهای ایران مرکزی برونزد دارند، به نام سازند سُرخ بالایی Upper Red Fm. نامگذاری شدهاند. این نام به ویژه در مناطقی که سازند قم دیده میشود و یا دلیلی مبنی بر حضور آن وجود دارد، به کار برده میشود. در غیر این صورت، به دلیل نبود فسیل و شباهتهای ظاهری بین سازندهای سُرخ پایینی و بالایی، تفکیک این دو امکانپذیر نیست. به همینرو در مناطقی که سازند قم وجود ندارد، به مجموعة این نهشتهها، رسوبات سُرخرنگ نئوژن گفته میشود.سیمای ظاهر، رنگ، سنگشناسی، شرایط تشکیل در حوضههای پیشبوم پسرونده، سن و جایگاه چینهشناسی سازند سُرخ بالایی شباهت زیادی با سازند آغاجاری در زاگرس دارد. این شباهتها به حدی است که نهشت دو سازند را در شرایط یکسان و به احتمال حوضه واحد تداعی میکند.
رخدادهای زمینساختی قابل قیاس با فاز آتیکان سبب شده تا از فرسایش شدید بلندیها، حجم درخور توجهی نهشتة کنگلومرایی تشکیل و به طور همشیب و گاه دگرشیب، سازندهای قدیمیتر را بپوشاند. در این نهشتههای قارهای – رودخانهای، فسیل کمیاب است ولی به دلایل گوناگون از جمله داشتن پیوند تدریجی با سازند سُرخ بالایی، چینخوردگی قابل توجه و برخی نشانههای جانوری و گیاهی، به سن پلیوسن دانسته شدهاند. جدا از رسوبات کنگلومرایی در برخی نقاط ایران مرکزی به ویژه آذربایجان، تکاب، باختر بلوک لوت، نهشتههای پلیوسن از نوع کربنات و یا دیگر رسوبات دریاچهای است. افزون بر سنگهای رسوبی، بخشی از سنگهای پلیوسن ایران مرکزی خاستگاه ماگمایی دارند که به صورتهای نفوذی، روانهای و یا آذرآواری به ویژه در کمان ماگمایی ارومیه – بزمان، بلوک لوت و شمال آذربایجان دیده میشوند.
ادامه مطلب ...