بیشتر سنگهای پرکامبرین ایران، خاستگاه قارهای دارند که از هوازدگی و فرسایش سنگهای ماگمایی و دگرگونی قدیمی و در رژیمی کم و بیش آواری تشکیل شدهاند. به دلیل داشتن خاستگاه و شرایط رسوبی یکسان، سنگهای قارهای پرکامبرین باید سنگ رخسارهای به تقریب مشابه داشته باشند، ولی دگرگونی و دگرسانی شدید بعدی، سبب شده تا سنگهای قارهای پرکامبرین ایران را بتوان به دو دستة بزرگ سنگهای دگرگونی و سنگهای نادگرگونی تقسیم کرد.
تا این اواخر، همة سنگهای دگرگونی ایران را به سن پرکامبرین میدانستند، چرا که این سنگها از نظر درجة و رخسارة دگرگونی، با سنگهای نادگرگونی پالئوزوییک شناخته شدة ایران، تفاوت داشتند. ولی، امروزه پذیرفته شده که بسیاری از دگرگونیهای منسوب به پرکامبرین، به واقع سنگهای جوانتری (از پرکامبرین) هستند که در زمانهای بعد از پرکامبرین تغییر شکل و جنس دادهاند (هوشمندزاده و همکاران، 1368).فرآیندهای دگرگونی تحمیل شده بر سنگهای قارهای پرکامبرین ایران چندزادی است و در همه جا اثر یکسان ندارد.
توالی ستبری (حدود دههزار متر) از سنگهای دگرگونی درجه بالا و یا کم دگرگونی وجود دارد که حقیپور (1974)، با توجه به فرآیندهای دگرگونی، سنگ رخساره و همچنین جایگاه چینــهشناسی، آنها را به چهار واحد سنگچینــهای به نامهای « سریهای اولیــه (Earlier Series)» ، «مجموعة چاپـدونی (Chapedony Complex) »، « مجموعة بُنهشورو (Bonehshuro Complex) » و «سازند تاشک Tashk Formation) ) » تقسیم کرده است.
واحد موسوم به « سریهای اولیه» برونزد ندارد. ولی، وجود برخی قطعات سنگی و کانیهای دگرگونی، در ردیفهای جوانتر، حاکی از یک مجموعة دگرگونة قدیمی دانسته شده که خاستگاه ماگمایی و یا سنگهای دگرگونی داشتهاند.
زون سنندج – سیرجان به عنوان پرتکاپوترین حوضة ساختاری – رسوبی ایران، یک کافت میانة بلوک است که بیشتر سنگهای آن دگرگون است. از گذشته بسیاری از دگرگونیهای موجود در مناطق سیرجان، حاجیآباد، کولیکُش، شهرکرد، بویین، ازنا، گلپایگان، موته، مهاباد، مریوان، تکاب، باختر دریاچة ارومیه و … به پرکامبرین نسبت میدهند.
دگرگونیهای منسوب به پرکامبرین کوههای البرز، تنها در دامنة شمالی این کوهها برونزد دارند که از آن جمله میتوان به شیستهای گرگان، دگرگونیهای اسالم – شاندرمن در جنوب باختری انزلی و دگرگونیهای علمکوه (باختر کلاردشت) اشاره کرد. بر خلاف گزارشهای متعدد موجود، پرکامبرین بودن سنگهای دگرگونی نواحی یاد شده چندان محرز نیست و به نظر میرسد که در فرآیند دگرگونی این نواحی زمینساخت برخوردی صفحههای ایران و توران، در زمان تریاس پسین و یا دگرگونی همبری (در ناحیة عَلَمکوه) نقش اساسی داشتهاند .
در ناحیة گرگان (شیستهای گرگان)، از حوالی گرگان تا حدود 120 کیلومتری باختر این شهرستان (جنوب خاوری نکا) تناوبی از سنگهای آتشفشانی بازیک دگرگون شده، کوارتزیت، کوارتزویک و به ویژه شیستهای تیره رنگ، برونزد دارد که مرز شمالی آن محدود به گسل خزر و در جنوب به وسیلة همبری گسل بر روی سنگهای پالئوزوییک بالایی رانده شده است که بخش قابل رؤیت آنها، حدود 1000 متر ستبرا دارد.
پیسنگ پرکامبرین زاگرس در هیچ نقطهای رخنمون ندارد ولی، با توجه به اندازهگیریهای مغناطیس هوایی، گرانیسنجی و بررسیهای چینهشناختی، این باور وجود دارد که پیسنگ زاگرس دنبالة شمال – شمال خاوری سپر عربی – نوبی(Arabian – Nubian Shiel) است که از شمال خاور آفریقا تا عربستان و حتی تا حوضة زاگرس ادامه دارد. اطلاعات ژئوفیزیکی نشان میدهد که در فروافتادگی دزفول، سطح پیسنگ در عمق 15 کیلومتری زیر سطح دریای آزاد است. در ناحیة لرستان این سطح در ژرفای 6 کیلومتر از سطح دریا قرار دارد ولی به سمت راندگی اصلی زاگرس، سطح پیسنگ به سرعت بالا میآید. بر اساس اندازهگیریهای گرانیسنجی، در فارس داخلی قاعدة پیسنگ در ژرفای 35 کیلومتر و در کوه دینار – زردکوه در ژرفای 55 کیلومتر است. تلفیق نتایج مغناطیس هوایی و گرانیسنجی گویای آن است که ضخامت پیسنگ زاگرس در حدود 25 تا 50 کیلومتر است، (مطیعی، 1372).
سنگهای نادگرگونی پرکامبرین ایران در شرایط رسوبی نابرابر تشکیل شدهاند و به همینرو میتوان آنها را به دو گروه بزرگ تقسیم کرد.گروه نخست، کهنتر بوده و بیشتر از نوع نهشتههای دریایی است که با ستبرای زیاد و یکنواختی ترکیب در بیشتر نواحی ایران رخنمون دارند.گروه دوم، که جوانتر و در بالا است، از رسوبهای بر قارهای (Epicontinental (تشکیل شده که گاهی به انواع تبخیری تبدیل میشود و در مقایسه با گروه نخست، ستبرای کمتری دارند.عامل اساسی در تفاوت شرایط رسوبگذاری در مجموعة نادگرگونی پرکامبرین ایران همان رویداد زمینساختی کاتانگایی است که ضمن چین دادن سنگهای بخش زیرین و تکاپوهای ماگمایی اسید، سبب شده تا شرایط دریایی به شرایط نزدیک قارهای تبدیل شود.
از نگاه ترکیب، رسوبهای دریایی نادگرگونی ایران بسیار یکنواخت بوده و گسترش بسیار زیادی دارند. این سنگها شامل ردیفی از سنگهای انباشته شده در آبهای کم ژرفا، مانند توفهای شیلی، سیلت سنگ و ماسهسنگ است که بین لایههایی از آذرآواری، گدازه اسید و یا لایههای دولومیتی دارند. رنگ متمایل به سبز در آنها عمومیت دارد و به واقع از ویژگیهای آنها است. با وجود تشابه بسیار زیاد سنگ رخساره و رنگ، به این سنگها در نواحی گوناگون، اسامی متفاوت داده شده است. جدول زیر معرف واحدهای سنگچینهای مورد سخن است که به خوبی با یکدیگر هم ارز و قابل قیاساند. گفتنی است که:
* دگرشیبی مرز بالای رسوبهای دریایی نشانگر عملکرد رخداد کاتانگایی است ولی این رویداد در همه جا شدت یکسان نداشته به همین رو در البرز مرکزی – آذربایجان سنگهای پرکامبرین پسین به ظاهر به طور همشیب بر روی سازند کهر دیده شده است، ولی یک تغییر ناگهانی سنگشناسی در فصل مشترک آنها وجود دارد.
رسوبهای کنار قارهای پرکامبرین ایران سنگهایی هستند که پس از رویداد زمینساختی کاتانگایی و پیش از کامبرین تشکیل شدهاند که بیشتر از انواع آواریهای کم عمق، گاهی تبخیری و آتشفشانی هستند. در گذشته برای این مجموعه، از واژة اینفراکامبرین Infracambrian)) استفاده میشد، چرا که این سنگها در زیر رسوبات کامبرین قرار داشتند و از سنگهای کم دگرگونی و یا دگرگونی پرکامبرین، با یک مرز ناگهانی از نظر سنگشناختی، درجة دگرگونی و ترکیب سنگی جدا بودند (هوشمندزاده و همکاران، 1367) ولی، امروز اغلب از آنها با نام «سنگهای پرکامبرین پسین » یاد میشود.