کامبرین در ایران مرکزی

در گستره‎های وسیعی از ایران مرکزی، سنگ‎های کامبرین همان ویژگی‎های کامبرین البرز – آذربایجان را دارند. به گونه‎ای در این نواحی نیز استفاده از نام‎های سلطانیه، باروت، زاگون، لالون و میلا امکان‎پذیر است. اما، در حوضه‎های کافتی نواحی عقدا، شمال کرمان، بافق و راور، سیما و سنگ‎شناسی سنگ‎های کامبرین متفاوت از دیگر نواحی ایران مرکزی و البرز – آذربایجان است و همین امر سبب گردیده تا واحدهای سنگ‎چینه‎ای متفاوتی شناسایی و معرفی شوند .

 در « عَقدا » (بین نایین و یزد)، سنگ‎های کامبرین با حدود 650 متر ضخامت با دولومیت آغاز می‎شود که با عضو دولومیت میانی سازند سلطانیه قابل قیاس می‎باشد. بر روی دولومیت‎های گفته شده، با یک ناپیوستگی چینه‎ای، ردیفی از شیل کربناتی میکادار به رنگ سبز زیتونی تا خاکستری، به ضخامت 150 تا 180 متر وجود دارد که نبوی (نقشة یزد) به آن سازند هشــم(Heshem Fm.) نام داده است. سنگ‎آهک‎هــای نازک لایة سازند هشم سنگواره‎هـایی مانند Protohertzina anabarica, Olivoodes multisulcatus دارد که حمدی (1374) آنها را متعلق به کامبرین پیشین می‎داند و لذا سازند هشم را با عضو شیل بالایی سلطانیه قابل قیاس می‎داند. بر روی سازند هشم، واحد سنگ‎چینه‎ای دیگری متشکل از سنگ ‎آهک‎های سیاه رنگ و کوه‎ساز به نام سازند عقدا (نبوی نقشة یزد) وجود دارد که ضخامت آن از 35 تا 400 متر متغیر است.

 از ویژگی‎های سنگ‎آهک‎های عقدا، فراوانی جلبک‎های کامبرین است که ساختار استروماتولیتی از نوع Columnaefacta usatica Schenf دارد. شواهد دیرینه‎شناسی و جایگاه چینه‎شناسی سبب شده تا حمدی (1374) بر این باور باشدکه سازند آهکی عقدا، هم‎ارز عضو دولومیت بالایی سازند سلطانیه است و سن آتابانین دارد. در ناحیة عقدا، سازندهای باروت و زاگون وجود ندارد و سازند لالون با ناپیوستگی موازی روی سنگ‎آهک‎های عقدا نشسته است.

در « شمال کرمان »، ردیف‎های آغازین کامبرین پیشین (سلطانیه، باروت، زاگون) را باید در مجموعه‎های درهم سری ریزو و سری دسو جستجو کرد. در این نواحی (ساغند – بافق)، ضخامت سازند زاگون به لحاظ تغییر رخساره و تبدیل به سازند لالون متغیر است و گاهی به صفر می‎رسد. در دنبالة رسوب‎گذاری زاگون، حجم بزرگی از ماسه سنگ‎‎های سُرخ – ارغوانی تشکیل شده که گاهی درشت دانه و حتی کنگلومرایی است. در شمال کـــرمان به این ماسه‎سنگ‎‎ها که جایگاه چینــه‎نگاشتی و سنگ‎شناختــی مشابه با سازند لالون دارد، «سری داهو » نام داده شده است (هوکریده، 1962) که حدود 400 متر ماسه سنگ سُرخ – ارغوانی و میان‎لایه‎هایی از رُس ماسه‎ای است. این سری با واسطة یک زون برشی قاعده‎ای به طور محلی و با دگرشیبی زاویه‎ای بر روی آهک‎های سری دسو قرار می‎گیرد. بخش بالایی این سری با کوارتزیتی سفیدرنگ، اغلب با قلوه‎هایی از چرت سیاه پوشیده می‎شود که هم‎ارز کوارتزیت رویی دیگر نواحی است. در کامبرین میانی، پس از یک ایست رسوبی آشکار، در اثر فرونشینی تدریجی کف حوضة رسوبی، دریای کم ژرفای کامبرین میانی – بالایی بر نواحی شمال کرمان حاکم شده است. در شمال کرمان رسوبات کربناتی کامبرین میانی – بالایی با تغییرات ناچیز سنگ‎شناختی و افزایش لایه‎های شیلی سُرخ‎رنگ، کم و بیش با یک افق ماسه‎سنگ کوارتزی سفید آغاز می‎شود و به دنبال آن ردیف‎های کربناتی حاوی Redlichia می‎آید. سنگ‎شناسی این مجموعه شباهت نزدیکــی با سازند میلا دارد، ولی در شمال کـرمان برای این سنگ‎ها، نـام « سازند کوهبنان (Kuhbanan Fm.) » انتخاب شده است (هوکریده و همکاران، 1962).

اگرچه سازند کوهبنان ناحیة کرمان با سازند میلا قیاس شده، اما ولفارت (1974) و حمدی (1374) بر این باورند که تغییرات سنی سازند کوهبنان از اواخر کامبرین پیشین تا کامبرین میانی است. گسترش جغرافیایی سازند کوهبنان محدود به نواحی کرمان، کوهبنان، راور و رفسنجان است.

در « ناحیة شیرگشت » (شمال طبس)، ردیف‎های کامبرین پیشین مشابه سازندهای سلطانیه، باروت، زاگون و لالون دیگر نواحی ایران است. ولی، در این ناحیه، روتنر و همکاران (1964)، در روی ردیف‎های کامبرین پیشین، یک واحد سنگ‎چینه‎ای در مرتبة گروه معرفی کرده‎اند که شامل سه سازند کالشانه، درنجال و شیرگشت است. دو سازند کالشانه و درنجال به سن کامبرین میانی – پسین و سازند شیرگشت به سن اردویسین است.

سازند کالشانه (Kalshaneh Fm.) : مجموعة درهمی از سنگ‎های رسوبی (دولومیت، سنگ‎آهک، شیل، ماسه‎سنگ- گچ) و سنگ‎های آتشفشانی (بیشتر دیاباز) است که فاقد نظم چینه‎ای است به همین دلیل، بُرش الگو ندارد و ضخامت آن حدود 1000 متر برآورد شده است. جایگاه چینه‎شناسی ظاهری سازند کالشانه سبب شده تا این مجموعة درهم به سن کامبرین میانی دانسته شود ولی عناصر سازنده، سیمای ظاهری و ساخت پیچیدة آن یادآور مجموعة دسو، به سن پرکامبرین پسین – کامبرین، است.

سازند درنجال : در محل بُرش الگو، شامل 823 متر سنگ‎آهک‎های نازک لایه با هوازدگی کرم – قهوه‎ای روشن همراه با میان‎لایه‎هایی از آهک‎های اسپاری، مارن و سیلت سنگ است که گاهی ترک‎های گلی و بلورهای دروغین نمک دارد. مرز زیرین سازند درنجال به خوبی توصیف نشده است. مرز بالایی آن با یک لایة کلیدی راهنمــا از سنگ‎آهک، به ضخامت حـــدود 20 متر، مشخص می‎شود که به داشتن بـازوپـایــان فــراوان مشخص است. در ناحیـــة شیـرگشت به دلیل تدریجــــی بودن گذر کامبــرین به اردویسیـــن، این لایة کلیـــدی حاوی بازوپا، به عنــوان مرز دو سیستم کامبـــرین و اردویسیــن انتخاب شده است. انواعی از تریلوبیت‎ها (Saukia sp., Idahoia sp, Iranaspis sp. و ...) و همچنین نمونه‎هایی از بازوپایان (Obolus sp. Billingsella sp. و ...) معرف زمان کامبرین میانی – پسین و نشانگر هم‎ارزی سازند درنجال، به ویژه با عضوهای 2، 3 و 4 سازند میلا است (کوشان، 1973).